قرآن که دعوت به تفکر و اندیشه می‏نماید علاوه بر اینکه راه‏‏های لغزش اندیشه را ارائه داده است، منابع تفکر را نیز ارائه داده است، یعنی موضوعاتی که شایسته است انسان در آن موضوعات فکر خویش را به کار اندازد و از آنها به عنوان منابع علم و اطلاع خویش بهره‏گیری نماید نیز ارائه داده است.
 
در اسلام به طور کلی با صرف انرژی فکری در مسائلی که نتیجه‏ای جز خسته کردن فکر ندارد، یعنی راه تحقیق برای انسان در آنها باز نیست، و همچنین مسائلی که فرضا قابل تحقیق باشد فایده‏ای به حال انسان ندارد مخالفت شده است.
 
پیغمبر اکرم علمی را که دارا بودن آن سودی نبخشد و نداشتن آن زیانی نرساند بیهوده خواند. اما علومی که راه تحقیق در آنها باز است و بعلاوه سودمند می‏باشد مورد تایید و تشویق اسلام است.
 
قرآن کریم سه موضوع برای تفکر مفید و سودمند ارائه می‏دهد (1):
 
1. طبیعت
 
در سراسر قرآن آیات زیادی است که طبیعت یعنی زمین، آسمان، ستارگان، خورشید، ماه ابر، باران، جریان باد، حرکت کشتی‏‏ها در دریا‏ها، گیاهان، حیوانات و بالاخره هر امر محسوسی را که بشر در اطراف خود می‏بیند به عنوان موضوعاتی که درباره آن دقیقا باید اندیشید و تفکر و نتیجه‏گیری کرد یاد کرده است. برای نمونه یک آیه ذکر می‏کنیم: «قل انظروا ماذا فی السموات و الارض»(2). 
بگو به مردم: دقت و مطالعه کنید، ببینید در آسمان‏‏ها و زمین چه چیزهایی هست.
 
2. تاریخ
 
در قرآن آیات بسیاری است که به مطالعه اقوام گذشته دعوت می‏کند و آن را مانند یک منبع برای کسب علم معرفی می‏کند. از نظر قرآن، تاریخ بشر و تحولات آن بر طبق یک سلسله سنن و نوامیس صورت می‏گیرد، عزت‏ها و ذلت‏ها، و موفقیت‏‏ها و شکست‏‏ها، و خوشبختی‏‏ها و بدبختی‏‏های تاریخی حساب‏هایی دقیق و منظم دارد و با شناختن آن حساب‏‏ها و قانون‏‏ها می‏توان تاریخ حاضر را تحت فرمان در آورد و به سود سعادت خود و مردم حاضر از آن بهره‏گیری کرد. اینک یک آیه به عنوان نمونه: «قد خلت من قبلکم سنن فسیروا فی الارض فانظروا کیف کان عاقبة المکذبین»(3). 
پیش از شما سنت‏‏ها و قانون‏هایی عملا به وقوع پیوسته است. پس در زمین و آثار تاریخی گذشتگان گردش و کاوش کنید و ببینید پایان کار کسانی که حقایقی را که از طریق وحی به آنها عرضه داشتیم دروغ پنداشتند به کجا انجامید.
 
3. ضمیر انسان
 
قرآن ضمیر انسانی را به عنوان یک منبع معرفت ویژه نام می‏برد. از نظر قرآن، سراسر خلقت آیات الهی و علائم و نشانه‏هایی برای کشف حقیقت است. قرآن از جهان خارج انسان به «آفاق» و از جهان درون انسان به «انفس» تعبیر می‏کند (4) و از این راه، اهمیت ویژه ضمیر انسانی را گوشزد می‏نماید. اصطلاح «آفاق و انفس» در ادبیات اسلامی از همین جا پدید آمده است.
 
«کانت» فیلسوف آلمانی جمله‏ای دارد که شهرت جهانی دارد و همان جمله بر لوح قبرش حک شده است. می‏گوید: «دو چیز است که اعجاب انسان را سخت بر می‏انگیزد: یکی آسمان پرستاره‏ای که بالای سر ما قرار گرفته است و دیگر وجدان و ضمیری که در درون ما قرار دارد.»
 
 
--------------------------

پی‏نوشت:
 
1. در رساله شناخت در قرآن که قبلا از آن یاد کردیم و ان‏شاءالله بزودی منتشر خواهد شد، مساله موضوعات و منابع شناخت به تفصیل مطرح می‏شود.
2. یونس/101.
3. آل عمران/137.
4. «سنریهم آیاتنا فی الآفاق و فی انفسهم حتی یتبین لهم انه الحق» (فصلت/53).
 
-------------------------

 
منبع: مجموعه آثار جلد دوم، ص 69، مطهری، مرتضی؛